Το πένθος είναι μια επώδυνη εσωτερική διαδικασία που βιώνεται μετά από κάποια σημαντική απώλεια. Απώλεια δε θεωρείται μόνο ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, αλλά η οποιαδήποτε δραστική αλλαγή στην παγιωμένη καθημερινότητα ενός ατόμου. Εξίσου επίπονη με το θάνατο μπορεί να είναι η διάλυσης μίας σχέσης, η ματαίωση ενός ονείρου, η απώλεια της δουλειάς, της υγείας, της οικονομικής σταθερότητας ή ακόμη και η απώλεια αντικειμένων, στα οποία έχουμε επενδύσει συναισθηματικά.

Ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου δεν έχει μόνο τη διάσταση της σωματικής απώλειας, αλλά και αυτή της συμβολικής, αφού παράλληλα σβήνουν κι όλες οι προσδοκίες για βίωση κοινών εμπειριών στο μέλλον. Η καθημερινή ρουτίνα μεταβάλλεται δραματικά και το άτομο καλείται να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα, της οριστικής και αμετάκλητης απουσίας του.

Παράγοντες που επηρεάζουν την ένταση του πένθους

Η ένταση του πένθους συναρτάται άμεσα με το χαρακτήρα και την προσωπικότητα του ατόμου, καθώς και με τις προσωπικές εμπειρίες απώλειας που έχει βιώσει στο παρελθόν. Συγχρόνως, βρίσκεται σε απόλυτη συνάφεια με την ύπαρξη ή όχι υποστήριξης από το στενό του περιβάλλον, αλλά και με το είδος και τις ιδιαίτερες συνθήκες του θανάτου.

Καθοριστικό ρόλο στη βίωση της απώλειας διαδραματίζει ο βαθμός ετοιμότητας του ατόμου για το μοιραίο γεγονός. Το ψυχολογικό κόστος παραμένει το ίδιο σε οποιαδήποτε περίπτωση, ωστόσο, το απρόσμενο του γεγονότος μπορεί να επηρεάσει σημαντικά τη διάρκεια και τη συνολική διαδικασία του πένθους.

Στην περίπτωση αιφνιδίου θανάτου, οφειλόμενου σε ατύχημα ή ξαφνική ασθένεια, το ψυχολογικό σοκ που υφίσταται το άτομο είναι ιδιαίτερα ισχυρό. Η γενικότερη σύγχυση που το κυριεύει κάνει την κατάσταση ακόμη δυσκολότερη.

Όταν η απώλεια είναι αναμενόμενη, ως αποτέλεσμα κάποιου χρόνιου – ανίατου νοσήματος, υπάρχει το πλεονέκτημα του χρόνου προσαρμογής και εξοικείωσης, ως ένα βαθμό, με την ιδέα του θανάτου. Ουσιαστικά η διαδικασία του πένθους ξεκινά από τη στιγμή της διάγνωσης της μη αναστρέψιμης κατάστασης.

Εξίσου σημαντικός παράγοντας είναι η ηλικία του θανόντος. Ο θάνατος που προέρχεται από φυσιολογικά αίτια – γηρατειά, γίνεται ευκολότερα αποδεκτός από το θάνατο ενός μικρού παιδιού ή ενός νέου ανθρώπου, που επιτείνει το αίσθημα της αδικίας και του ανεκπλήρωτου.

Οι Τυπικές Αντιδράσεις Πένθους και οι Συνέπειες τους

Λαμβάνοντας υπόψη τη διαφορετικότητα του κάθε ανθρώπου και φυσικά τη φύση της απώλειας, ο πόνος που προκαλείται είναι δυνατόν να επιφέρει μια ποικιλία ψυχοσωματικών αντιδράσεων.

Σε συναισθηματικό επίπεδο

• Δεδομένου ότι η όποιας μορφής απώλεια συνιστά ισχυρό σοκ, είναι δυνατόν στην αρχή να προκληθεί ένα ιδιότυπο συναισθηματικό «μούδιασμα», που ωθεί το άτομο σε μια συναισθηματικά αδιάφορη συμπεριφορά. Δεν είναι σπάνιες, μάλιστα, οι περιπτώσεις που η άρνηση επιλέγεται ως η καλύτερη άμυνα απέναντι στην αδυναμία του ατόμου να αντιμετωπίσει ένα τραυματικό γεγονός. Με τον τρόπο αυτό, εμποδίζεται η εκδήλωση των συναισθημάτων και το άτομο λειτουργεί σα να μην έχει συμβεί τίποτα.
• Στη συνέχεια, το άτομο κυριεύεται από έντονα συναισθήματα θυμού και οργής, κατακλύζεται από ένα βασανιστικό αίσθημα αδικίας και συγκλονίζεται από το παράλογο της απώλειας. Ο θυμός μπορεί να στρέφεται ακόμη και προς τον ίδιο τον θανόντα, λόγω μιας απροσδιόριστης αίσθησης εγκατάλειψης που νιώθει μετά τον χαμό του. Ενώ δεν είναι σπάνια και τα ξεσπάσματα που απευθύνονται σε άτομα του οικείου περιβάλλοντος, ειδικά όταν αυτά αναλώνονται σε καθημερινά επουσιώδη ζητήματα, που έρχονται σε πλήρη αντιπαραβολή με το φλέγον ζήτημα του θανάτου.
• Τα συναισθήματα θυμού, συχνά συνοδεύονται από συναισθήματα ενοχής. Το άτομο νιώθει ότι φέρει ευθύνη για το γεγονός της απώλειας, ενώ συγχρόνως, μετανιώνει για πράγματα που ειπώθηκαν αλλά και για αυτά που θα έπρεπε να ειπωθούν, όμως δε δόθηκε η ευκαιρία ή ο απαιτούμενος χρόνος.
• Η εξαιρετικά οδυνηρή εμπειρία της απώλειας επιφέρει συναισθήματα κενού, απόγνωσης και μοναξιάς. Λόγω της τραγικότητας του αποχωρισμού, η ζωή αρχίζει να φαντάζει κενή νοήματος και ουσίας.
• Η αντίληψη περί ματαιότητας της ζωής εγείρει συναισθήματα φόβου και ανασφάλειας. Το άτομο κυριεύεται από ένα έντονο υπαρξιακό άγχος αναφορικά με την αδυναμία του ανθρώπου απέναντι στο θάνατο.

Σε σωματικό επίπεδο

Όπως είναι γνωστό, η επιβαρυμένη ψυχολογική κατάσταση είναι δυνατόν να επιφέρει πληθώρα σωματικών αντιδράσεων, όπως:

• Διαταραχές του ύπνου, με χαρακτηριστικότερες την αϋπνία, τους συχνούς εφιάλτες, την έντονη υπνηλία ή ακόμη και την υπερυπνία – αυξημένη ανάγκη για ύπνο και δυσκολία πρωινής έγερσης
• Αυξομειώσεις του βάρους, λόγω διαταραχών στη σίτιση, που συγκαταλέγονται στις καταθλιπτικού τύπου αντιδράσεις του πένθους
• Μειωμένη ενέργεια και συνεχές αίσθημα κόπωσης, λόγω της γενικότερης εξάντλησης του οργανισμού
• Γαστρεντερικές διαταραχές
• Ορμονικές διαταραχές, με κυριότερη την τριχόπτωση
• Τακτικοί πονοκέφαλοι ή/και ημικρανίες

Σε κοινωνικό και επαγγελματικό επίπεδο

• Ένα από τα κατεξοχήν συμπτώματα του πένθους είναι η κοινωνική απόσυρση. Η επιλογή του ατόμου για απομόνωση από το κοινωνικό περιβάλλον σχετίζεται με το φόβο του ότι σε αντίστοιχο ενδεχόμενο απώλειας, το συναισθηματικό δέσιμο μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα επώδυνο.
• Στον αντίποδα αυτής της επιφυλακτικότητας, βρίσκεται η εξίσου συνηθισμένη τάση για συναισθηματική εξάρτηση από άλλους, στα πλαίσια της προσπάθειας του ατόμου να καλύψει το συναισθηματικό κενό που αφήνει η απώλεια και να αποκαταστήσει το χαμένο αίσθημα ασφάλειας. Και στις δύο περιπτώσεις οι διαπροσωπικές σχέσεις διαταράσσονται, εμποδίζοντας την ανάπτυξη μιας ισορροπημένης κοινωνικής ζωής.
• Στα πλαίσια της συνακόλουθης του πένθους, απάθειας και αποχής από τις καθημερινές δραστηριότητες, παρουσιάζεται γενικότερη απώλεια ενδιαφέροντος του ατόμου για ασχολίες, που στο παρελθόν αποτελούσαν πηγή ευχαρίστησης και πληρότητας. Η αποχή αυτή ενδέχεται να αφορά ακόμη και το αντικείμενο εργασίας του, με δυσάρεστες για την επαγγελματική του σταδιοδρομία και εξέλιξη συνέπειες.
• Ωστόσο, δεν είναι λίγες οι φορές που επιλέγεται η ακριβώς αντίθετη οδός, αυτή της υπερδραστηριοποίησης και της υπερβολικής ενασχόλησης με τα επαγγελματικά ζητήματα. Στην περίπτωση αυτή, η «εργασιοθεραπεία» φαντάζει ως η μοναδική διέξοδος από τις βασανιστικές σκέψεις της απώλειας. Συγχρόνως, όμως, ελλοχεύει ο κίνδυνος της παραμέλησης της προσωπικής και κοινωνικής ζωής.

Η διάρκεια και τα Στάδια του Πένθους

Δεν υπάρχει κάποιος γενικός κανόνας που να προσδιορίζει τη διάρκεια του πένθους. Πρόκειται για μία διαδικασία που απαιτεί χρόνο. Η ολοκλήρωσή της περιλαμβάνει συγκεκριμένα στάδια, η εξέλιξη των οποίων εξαρτάται από την ιδιαίτερη προσωπικότητα του καθενός. Για άλλους απαιτείται ένα χρονικό διάστημα μερικών μηνών, άλλοι χρειάζονται χρόνια, ενώ υπάρχει και η περίπτωση πλήρους αδυναμίας διαχείρισης του πένθους.

Αυτό που πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη είναι η σπουδαιότητα της εκτόνωσης των συναισθημάτων πόνου και οδύνης. Σε καμία περίπτωση δεν συνίσταται η κατάπνιξη των συναισθημάτων αυτών, ούτε η αντιμετώπισή τους ως ένδειξη αδυναμίας, αλλά ως φυσιολογικό και αναπόσπαστο κομμάτι της απώλειας. Ακόμη και αν η όλη κατάσταση βιώνεται ως ανυπόφορα επώδυνη, η λύση δεν είναι η άρνηση και η εθελοτυφλία. Ειδάλλως, η θλίψη επιτείνεται και η ψυχική υγεία του ατόμου διατρέχει σοβαρούς κινδύνους. Η μόνη ενδεδειγμένη οδός είναι αυτή της αντιμετώπισης και αποδοχής της πραγματικότητας, με στόχο τη σταδιακή απαλλαγή από το συναισθηματικό φορτίο.

Τα στάδια του Πένθους

Η δημοφιλέστερη προσέγγιση σχετικά με τα στάδια του πένθους είναι αυτή της ψυχιάτρου Elisabeth Kubler – Ross. Τα στάδια που προσδιόρισε είναι τα εξής:

1. Στάδιο της Άρνησης – το άτομο αδυνατεί να συνειδητοποιήσει την οδυνηρή πραγματικότητα και επιλέγει ως μηχανισμό άμυνας την αποστασιοποίηση από αυτήν
2. Στάδιο του Θυμού – από τις πλέον συνήθεις αντιδράσεις στα πλαίσια της διαδικασίας του πένθους είναι η οξυθυμία και ο γενικότερος εκνευρισμός, που απευθύνεται προς όλες τις πλευρές
3. Στάδιο της Διαπραγμάτευσης – μετά τη συνειδητοποίηση της τραγικότητας της κατάστασης, η άμυνα που αναπτύσσεται είναι αυτή της διαπραγμάτευσης (με τον Θεό ή τη μοίρα), με στόχο την εύρεση ενός όσο το δυνατόν πιο ανώδυνου τρόπου βίωσης και αντιμετώπισης της σκληρής πραγματικότητας
4. Στάδιο της Κατάθλιψης – στη φάση αυτή ο θρήνος υπερισχύει και η θλίψη κυριεύει το άτομο, σε βαθμό τέτοιο που επέρχεται αποδιοργάνωση σε όλους τους τομείς της ζωής του
5. Στάδιο της Αποδοχής – έχοντας διανύσει μια μακροχρόνια και επίπονη διαδικασία, το άτομο καταφέρνει να εξοικειωθεί με την ιδέα της απώλειας και να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα της ζωής του. Οι μνήμες πλέον δε συνοδεύονται από πόνο, αλλά από γλυκιά νοσταλγία.

Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, δεν υπάρχει κάποιος απαράβατος κανόνας που να καθορίζει την ένταση, τη διάρκεια ή τη διαχείριση του πένθους. Κατά συνέπεια, δε θεωρείται υποχρεωτική η βίωση όλων των παραπάνω σταδίων, ούτε είναι συγκεκριμένη η χρονολογική τους διαδοχή.

Αντιμετώπιση του Πένθους

Από το περιβάλλον του ατόμου που πενθεί

Ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες για την ομαλή και ισορροπημένη πορεία του πενθούντα προς τη συμφιλίωση με την ιδέα του αποχωρισμού είναι η παροχή υποστήριξης από τα άτομα του στενού οικογενειακού και φιλικού περιβάλλοντος. Για να είναι αποτελεσματική η παρεχόμενη βοήθεια πρέπει να καλύπτονται τόσο οι πρακτικές, όσο και οι συναισθηματικές ανάγκες, ενώ κρίνεται απαραίτητη η επιστράτευση όλων των αποθεμάτων κατανόησης και υπομονής για το διόλου απίθανο ενδεχόμενο αντιμετώπισης επιθετικής συμπεριφοράς και αντίστασης σε οποιαδήποτε μορφή συμπαράστασης.

Το στοιχείο εκείνο που χρήζει ιδιαίτερης προσοχής από το περιβάλλον του ατόμου που βιώνει την απώλεια είναι η περίπτωση παρατεταμένης διάρκειας του πένθους, που συνοδεύεται από υπερβολική εκδήλωση των συμπτωμάτων του. Πρόκειται για το σπάνιο, αλλά υπαρκτό, ενδεχόμενο της μακροχρόνιας καθήλωσης στο στάδιο της κατάθλιψης. Στην περίπτωση αυτή, ο ψυχικός πόνος παρουσιάζει αύξουσα, αντί για φθίνουσα, πορεία. Η άρνηση αποδοχής της απώλειας εμποδίζει την ομαλή εξέλιξη της διαδικασίας και το άτομο διατρέχει τον κίνδυνο ανάπτυξης ψυχιατρικών διαταραχών καταθλιπτικού τύπου.

Τα πιο συνηθισμένα συμπτώματα στην περίπτωση αυτή είναι τα εξής:

• Αναστολή των καθημερινών δραστηριοτήτων, λόγω έλλειψης ενδιαφέροντος
• Σοβαρές διαταραχές στον ύπνο και τη διατροφή
• Διαρκές αίσθημα απόγνωσης και αβεβαιότητας
• Έντονο αίσθημα ενοχής, που συνδέεται με αυτοκαταστροφικές τάσεις ή ακόμη και τάσεις αυτοκτονίας

Τόσο στην περίπτωση αυτή, όσο και στην αντίθετη περίπτωση, της πλήρους αδυναμίας εξωτερίκευσης των συναισθημάτων, τα οικεία πρόσωπα του πενθούντα οφείλουν να τον παροτρύνουν προς την κατεύθυνση αναζήτησης εξειδικευμένης ψυχολογικής υποστήριξης.

Από τον ίδιο τον πενθούντα

Η υγιής και αποτελεσματική αντιμετώπιση της απώλειας από την πλευρά του πενθούντα συνίσταται στην τήρηση των εξής παραμέτρων:

• Η διαδικασία αντιμετώπισης της απώλειας είναι δύσκολη και εκτείνεται σε βάθος χρόνου. Η γρήγορη αποδοχή του γεγονότος θεωρείται μη ρεαλιστική και ενδεχομένως επικίνδυνη για την ψυχική υγεία του ατόμου. Η πλέον ενδεδειγμένη λύση είναι αυτή της βίωσης του θρήνου και της σταδιακής προσαρμογής στην πραγματικότητα, μέσα από καθημερινές δραστηριότητες που επιτρέπουν την εκπλήρωση των κοινωνικών και επαγγελματικών υποχρεώσεων και συγχρόνως αφήνουν περιθώριο για διασκέδαση και ανάπαυση.
• Η κοινωνική επαναδραστηριοποίηση είναι ιδιαίτερα ωφέλιμη ακόμη και αν το άτομο δεν αισθάνεται την ανάγκη για κάτι τέτοιο. Σε αρχικό στάδιο φαντάζει ανέφικτη η ιδέα της ενασχόλησης με ψυχαγωγικές δραστηριότητες, σε βάθος χρόνου, όμως, αποδίδει καρπούς η έστω και υπό όρους καταπίεσης προσπάθεια. Η προσωρινή αποστασιοποίηση από το πρόβλημα συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στην επίτευξη της ψυχικής αποφόρτισης.
• Προς την ίδια κατεύθυνση κινείται και η προσπάθεια για χάραξη μελλοντικών σχεδίων, ανεξαρτήτως σημαντικότητας. Η προσδοκία υλοποίησής τους μπορεί να αποδειχθεί πολύτιμος σύμμαχος στην πορεία επανεκτίμησης της ζωής.
• Η ένταση με την οποία βιώνονται οι σκέψεις και τα συναισθήματα κατά τη διάρκεια του πένθους είναι ανυπόφορα επώδυνη. Ο ιδανικός τρόπος διαχείρισης ενός τέτοιου φορτίου είναι το «μοίρασμά» του με πρόσωπα του οικείου περιβάλλοντος. Με τον τρόπο αυτό, το άτομο εκτονώνεται και αντλεί δύναμη για τη συνέχιση των προσπαθειών του.
• Εξίσου βοηθητική θεωρείται και η καταγραφή των σκέψεων και των προβληματισμών, υπό μορφή ημερολογίου. Η καλύτερη οργάνωσή τους, διαμέσου του γραπτού λόγου, διευκολύνει τη γενικότερη ανασυγκρότηση του ατόμου.
• Τόσο στην προφορική, όσο και στη γραπτή συναισθηματική έκφραση δεν πρέπει να γίνεται απώθηση των αναμνήσεων που σχετίζονται με τον θανόντα, ακόμη και αν κάτι τέτοιο επιτείνει τη θλίψη. Σε μακροπρόθεσμο επίπεδο, η αναβίωση στιγμών, εικόνων και παραστάσεων, μέσω της μνήμης συνιστά το μοναδικό «ζωντανό» ενθύμιο της ύπαρξής του.
• Η εκδήλωση των συναισθημάτων δεν αποτελεί ένδειξη αδυναμίας. Το ίδιο ισχύει και με την ανάγκη για παροχή εξειδικευμένης βοήθειας. Μέσα από την εξειδικευμένη ψυχολογική υποστήριξη, το άτομο κατευθύνεται στην επεξεργασία των ζητημάτων που το απασχολούν και σταδιακά οδηγείται στην οριστική επίλυσή τους.

Γνωσιακή – Συμπεριφορική Θεραπεία του Πένθους

Η γνωσιακή – συμπεριφορική προσέγγιση στοχεύει στη μείωση της έντασης των ψυχολογικών αντιδράσεων, με άμεση απόρροια την ανακούφιση από τα σωματικά συμπτώματα. Τα συναισθήματα του πόνου, της απελπισίας, του θυμού και των ενοχών αρχίζουν να μετριάζονται, μέσα από τη βίωσή τους, ενώ σταδιακά αποκαθίσταται η ψυχική ισορροπία. Ο πενθών, στηριζόμενος στην αμοιβαία συνεργασία που διασφαλίζει η σχέση του με τον θεράποντα ψυχολόγο, ανακαλύπτει τους τρόπους εκείνους που θα τον βοηθήσουν να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα που διαμορφώνει η απώλεια στη ζωή του, αντιμετωπίζοντάς τα μέσα από μια νέα, πιο ψύχραιμη οπτική.